Na de Tweede Wereldoorlog werden ruim 400.000 Nederlanders onderzocht in het kader van de bijzondere rechtspleging. Zij werden verdacht van samenwerking met de Duitse bezetter (collaboratie), verraad, NSB-lidmaatschap, of het in dienst gaan bij het Duitse leger. Het gaat om mensen die veroordeeld zijn, maar ook om mensen van wie de verdenking ongegrond bleek. Van de meeste onderzochte personen is in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) een persoonsdossier bewaard gebleven.
Tot 1 januari 2025 is het CABR vanwege privacywetgeving beperkt openbaar (B-beperking). Dit betekent dat u niet zelf in dit archief kunt zoeken naar persoonsdossiers. U kunt wel een aanvraag indienen. Een medewerker van het Nationaal Archief onderzoekt dan of er dossiers zijn over de persoon die u zoekt.
Vul het CABR-formulier in om vooronderzoek te laten doen. Om het CABR-formulier in te vullen moet u inloggen op de site van het Nationaal Archief. Heeft u nog geen account? Dan kunt u online een account aanmaken.
Is de persoon die u zoekt geboren na 1 januari 1924, dan hebben wij, vanwege privacywetgeving, enkele aanvullende documenten nodig (een bewijs van overlijden, of een toestemmingsverklaring). In het CABR-formulier wordt uitgelegd wat dat inhoudt en hoe u die meestuurt.
Behandeltermijn
U ontvangt een bevestiging wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen.
Op dit moment krijgen wij veel verzoeken binnen voor onderzoek in het CABR. De verwachte behandeltijd bedraagt daarom tussen de zes en tien weken.
Wanneer het onderzoek is afgerond, ontvangt u een e-mail met de onderzoeksresultaten. In die e-mail wordt ook uitgelegd hoe u een afspraak kunt maken om de dossiers te komen bekijken in de studiezaal van het Nationaal Archief.
Wilt u een aanvraag indienen voor meer dan één persoon? Stuur dan een e-mail naar info@nationaalarchief.nl. Neem in uw e-mail de volgende gegevens op:
- de namen van de personen naar wie u onderzoek wilt (laten) doen, met hun volledige voornamen;
- de geboortedata en bij voorkeur ook de geboorteplaatsen;
- de woonplaatsen van de betrokkenen tijdens de oorlog (indien bekend);
- de beroepen (indien bekend);
- u mag altijd extra gegevens toevoegen aan uw inzageverzoek.
Bewijs van overlijden
Zijn de personen naar wie u onderzoek wilt laten doen overleden én geboren ná 1 januari 1924? Stuur dan van deze personen een bewijs van overlijden mee. Voor personen geboren voor 1 januari 1924 hoeft u geen bewijs van overlijden mee te sturen. Als bewijs van overlijden geldt:
- een foto of scan van een uittreksel uit het overlijdensregister van de burgerlijke stand;
- een foto of scan van een rouwkaart, rouwadvertentie of bidprentje (de website Mensenlinq bevat veel rouwadvertenties die sinds 2005 in regionale dagbladen verschenen);
- een foto of scan van de persoonskaart (op te vragen bij het CBG|Centrum voor Familiegeschiedenis);
- een foto van de grafsteen met daarop de volledige naam, geboorte- en sterfdatum (goed leesbaar).
Let op: vermeldingen op genealogische websites worden niet geaccepteerd als bewijs van overlijden!
Toestemmingsverklaring
Wilt u onderzoek laten doen naar één of meer personen die nog in leven zijn? Dan hebben we nog de volgende documenten nodig:
- Een ondertekende toestemmingsverklaring van de persoon naar wie u onderzoek wilt laten doen. Hiermee geeft de persoon u toestemming om archiefstukken over hem/haar op te vragen en te bekijken.
- Een kopie van het identiteitsbewijs van deze persoon. Meer informatie over het maken van een veilige kopie van een identiteitsbewijs vindt u op de website van de Nederlandse overheid.
- Een kopie van uw eigen identiteitsbewijs.
U ontvangt een bevestiging wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen. Op dit moment krijgen wij veel verzoeken binnen voor onderzoek in het CABR. De verwachte behandeltijd bedraagt daarom tussen de zes en tien weken. In de mail met onderzoeksresultaten die u ontvangt, wordt ook uitgelegd hoe u een afspraak kunt maken om de dossiers te komen bekijken.
Een dossier kan bestaan uit verschillende juridische documenten, bewijsstukken en persoonlijke documenten.
Vaak treft u als eerste het oordeel of een uitspraak (sententie) aan. Dat kan een (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling zijn, wat inhield dat de persoon geen gevangenisstraf (meer) hoefde uit te zitten, of één of meer vonnissen (uitspraken) met de strafmaat. Meerdere vonnissen treft u aan wanneer een persoon in beroep (cassatie) ging.
Daarnaast zitten er vaak veel andere juridische documenten in het dossier, zoals dagvaardingen, processen-verbaal van de rechtszittingen en de verhoren van de verdachte en van de getuigen.
Naast processtukken kunnen er ook persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten, zoals foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, etc. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal. Ook bevatten veel dossiers brieven met ontlastende verklaringen: pogingen van familie, vrienden en buren om de verdachte vrij te krijgen. Soms zit er een brief tussen waarin iemand een ander aangeeft.
| Afkorting | Naam instantie | Omschrijving |
|---|---|---|
| BG | Bijzonder Gerechtshof | Instelling belast met de strafrechtelijk berechting. |
| BRC | Bijzondere Raad van Cassatie | Instelling die zaken in (hoger) beroep nam, waarna de zaal opnieuw werd beoordeeld. |
| DGP | Directoraat Generaal Politie | Bestuurlijke instelling van de politie. In het archief van deze instelling zitten stukken zoals, sollicitaties, arbeidsovereenkomsten, benoemingen, overplaatsingen, ontslagen, detachering en huwelijkstoestemmingen. |
| GP | Gemeente Politie | Lokale opsporingsdienst in gemeenten met 25.000 of meer inwoners. |
| NAD | Nederlandse Arbeidsdienst | Instelling die de Arbeidseinsatz in Duitsland organiseerde. Tot 1942 was toetreden vrijwillig, daarna werd er een dienstplicht ingevoerd voor mannen tussen de 18 en 23 jaar. |
| NSB | Nationaal Socialistische Beweging | Nederlandse nationaalsocialistische politieke partij die zijn partijprogramma deels ontleende aan de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), de partij van Hitler. De partij heeft bestaan van 1931 tot 1945. Vanaf 1941 werd onderscheid gemaakt tussen sympathiserende leden (deze hoefden niet deel te nemen aan de werkzaamheden van de partij) en werkende leden. |
| NSKK | Nationalsozialistischer Kraftfahrer Korps | Duitse organisatie die vanaf 1940 werd ingezet voor het ondersteunen van de oorlogsvoering door middel van transportcolonnes, het verzorgen van opleidingen tot chauffeur en het inrichten van reparatiewerkzaamheden voor motorvoertuigen. |
| NVD | Nederlandse Volksdienst | Organisatie opgericht tijdens de bezetting met als doel al het maatschappelijk werk te nazificeren en onder te brengen in één organisatie. |
| OT | Organisation Todt | Duitse bouwmaatschappij die onder andere betrokken was bij de bouw van de Atlantikwall. Bestond uit zowel vrijwilligers als dwangarbeiders. |
| PF / OF | Procureur-Fiscaal | Openbaar aanklager. De PF kon bij lichte gevallen beslissen een persoon (on)voorwaardelijk buitenvervolging te stellen. |
| POD | Politieke Opsporingsdienst | Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten tot 1 maart 1946. |
| PRA | Politieke Recherche Afdeling | Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten vanaf 1 maart 1946. |
| RP | Rijkspolitie | Lokale opsporingsdienst in gemeenten zonder Gemeente Politie. |
| SS | Schutz Staffel | Paramilitaire organisatie binnen de Duitse nationaalsocialistische partij. Oorspronkelijk de lijfwacht van Adolf Hitler. De Waffen-SS was de militaire afdeling van de SS en onderdeel van het Duitse leger. |
| STPD | Stichting Toezicht Politieke Delinquenten | Belast met reclasseringsactiviteiten ten behoeve van vrijgelaten politieke delinquenten en met controle op de naleving van de voorwaarden opgelegd bij voorwaardelijke buitenvervolgstellingen, voorwaardelijke veroordelingen en voorwaardelijke invrijheidstellingen. |
| TRIB | Tribunaal | Instelling belast met de tuchtrechtelijke berechting. |
| WA | Weerafdeling der NSB | Opgericht door Mussert in 1932 als semi-militaire organisatie om de orde en tucht van de jongere NSB-leden te bevorderen. De WA werd vooral ingezet om NSB-leden te beschermen. |
| WHN | Stichting Winterhulp Nederland | Een nationaalsocialistische organisatie die zich bezig hield met maatschappelijke hulpverlening aan behoeftige Nederlanders. |
Wanneer u een CABR-aanvraag indient, wordt naast het CABR-archief ook gekeken in een aantal andere beperkt openbare archieven, waaronder verschillende 'zuiveringsarchieven' van ambtenaren, politieagenten en kleine zelfstandigen.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Beperking | Omschrijving |
|---|---|---|---|
Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), 1945-1952 | 2.09.09 | B-beperkt, tot 01-01-2025 | Het CABR is een verzameling archieven van instanties die tussen 1944-1952 werkten op het gebied van de bijzondere rechtspleging, dat wil zeggen onderzoek naar Nederlanders die (mogelijk) samenwerkten met de Duitse bezetters. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Zuivering Ambtenaren en Nederlandse Orden, 1945-1959 | 2.04.67 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025 | Dit archief bevat naast beleidsstukken over de organisatie van de zuivering ook duizenden dossiers betreffende individuele ambtenaren. |
| Stichting Toezicht Politieke Delinquenten (STPD), 1945-1951 | 2.09.42.01 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025 | De STPD begeleidde de reclassering van vrijgelaten politieke delinquenten. Ook controleerde de stichting de naleving van de voorwaarden die waren opgelegd bij een voorwaardelijke buitenvervolgingstelling, een voorwaardelijke veroordelingen, of een voorwaardelijke invrijheidstellingen. |
| Bureau voor Nationale Veiligheid (BNV), 1945-1946 | 2.04.80 | B-beperkt, tot 01-01-2025. | Het BNV hield zich onder meer bezig met het opsporen, arresteren en verhoren van personen die behoorden tot Duitse organisaties zoals Abwehr, Gestapo en Sicherheitsdienst. |
| Archiefnaam | Archiefnummer | Beperking | Omschrijving |
|---|---|---|---|
| Ministerie van Justitie: Bureau Juridische Zaken (Zuivering Politie), 1944-1965 | 2.09.54 | B-beperkt, tot 01-01-2025 | Bevat onder meer persoonsdossiers van politiepersoneel dat na de Tweede Wereld werd onderzocht in het kader van de 'zuiverheidsonderzoeken' door het Bureau Juridische Zaken / Zuivering Afdeling Politie. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Binnenlands Bestuur, 1879-1950 | 2.04.57 | B-beperkt, tot 01-01-2025 | Bevat onder meer persoonsdossiers van burgemeesters met gegevens over hun benoeming, herbenoeming en ontslag. Hierin (met name in de inventarisnummers 2015-2056) kunnen stukken zitten over 'zuiverheidsonderzoeken' van na de Tweede Wereldoorlog. |
Wilt u een dossier inzien van een specifiek persoon, doe dan een aanvraag via het CABR-formulier, of stuur een e-mail als u inzage wilt in de dossiers van meerdere personen.
Doet u geen onderzoek naar specifieke personen, maar wilt u voor historisch of statistisch onderzoek bepaalde stukken uit het CABR bekijken? Vul dan het formulier 'Verzoek inzage beperkt openbare stukken' in. U vindt dit formulier en de uitleg hierover in de zoekhulp Inzage in beperkt openbaar archief.
Tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt (gecollaboreerd). De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er nagedacht over hoe deze collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.
In Londen werd een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, tribunalen, bijzondere gerechtshoven en een bijzondere raad van cassatie.
In totaal kwamen ruim 400.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Bijna allemaal werden ze vlak na de oorlog gearresteerd en geïnterneerd. Een flink aantal personen is alleen onderzocht, maar over hen zijn geen belastende feiten gevonden. Als er wel bewijs werd gevonden, werd iemand berecht door een tribunaal of een bijzonder gerechtshof. Sommige personen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd gezien als de doorgebrachte tijd in voorarrest.
Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) is de neerslag van dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de tribunalen, de bijzondere gerechtshoven en de bijzondere raad van cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte. Het CABR is met 3,8 strekkende kilometer het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland.
Er zijn meer archieven die waardevolle informatie en persoonsdossiers kunnen bevatten. Sommige archieven zijn volledig openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn niet openbaar (B-beperkt) of gedeeltelijk openbaar.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Omschrijving |
|---|---|---|
| Nederlands Beheersinstituut (NBI), 1945-1967 | 2.09.16 | NBI was onder meer belast met het beheer van vermogens van personen die door de Bijzondere Rechtspleging werden onderzocht. Zie ook de zoekhulp over het NBI. |
| Raad voor het Rechtsherstel, 1945-1967 | 2.09.48.02 | Deze instelling behandelde bezwaren van politieke delinquenten (personen veroordeeld voor collaboratie) tegen beslissingen van het NBI. |
| Commissies tot Opsporing van Oorlogsmisdadigers (COOM), 1944-1949 | 2.09.61 | Dit archief heeft vooral betrekking op niet-Nederlandse oorlogsmisdadigers, zoals Duitsers en Japanners. Zie ook de zoekhulp over COOM. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Directie Binnenlands Bestuur: Bestuurszaken en Kabinetszaken, 1950-1996 | 2.04.87 | Dit archief bevat onder meer dossiers over de benoeming, herplaatsing en het ontslag van burgemeesters na de oorlog (3.7.3. Burgemeesters). De persoonsdossiers van de burgemeesters zijn op naam te doorzoeken. Een klein deel is A-beperkt. U kunt deze dossiers via de informatiebalie in de studiezaal aanvragen. |
| Bureau Zuivering Kunstenaars en van de Ereraden voor de Kunst, 1945-1952 | 2.14.46 | Bevat persoonsdossiers van kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog. De dossiers zijn geordend op achternaam. |
| Commissie voor de Zuivering van het Radio-omroeppersoneel, 1945-1957 | 2.04.72 | Bevat onder meer persoonsdossiers van radio- en omroeppersoneel dat na de Tweede Wereldoorlog is onderzocht op hun gedrag. Het merendeel van de dossiers is openbaar. Alleen de dossiers van personen die korter dan 100 jaar geleden werden geboren zijn nog B-beperkt (en geanonimiseerd). Om die dossiers te kunnen bekijken moet u een aanvraag indienen. |
| Ministerie van Defensie: Collectie betreffende zuiveringen, 1945-1959 | 2.13.99 | Bevat onder meer persoonsdossiers van militairen en mariniers die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog. Sommige delen zijn openbaar en op naam te doorzoeken, zoals de dossiers van de commissie Van Asbeck, die onderzoek deed naar marine-officieren (inventarisnummers 570-574). |
Deels openbare en deels B-beperkte archieven (gratieverzoeken en naturalisatiezaken)
Na de veroordeling is door de politieke delinquenten of familieleden vaak nog geprobeerd om strafvermindering te krijgen, door bijvoorbeeld een gratieverzoek in te dienen. Daarnaast waren er personen die hun Nederlanderschap vanwege hun gedrag tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren (of behielden). Een deel van deze archieven is B-beperkt. Wanneer u vermoedt dat er ook een persoonsdossier in één van deze archieven zit, vermeldt dat dan bij 'Extra informatie' op het CABR-formulier. Het gaat om de volgende archieven:
| Archiefnaam | Archiefnummer | Openbaarheid | Omschrijving |
|---|---|---|---|
| Archief inzake Voorwaardelijke Invrijheidstellingen van het Ministerie van Justitie, 1950-1978 | 2.09.115 | Dossiers van personen geboren vóór 01-01-1923 zijn volledig openbaar. Dossiers van personen geboren ná 01-01-1923 zijn geanonimiseerd en B-beperkt. | Archief met dossiers van gedetineerden die een verzoek deden tot Voorwaardelijke Invrijheidstelling. |
| Ministerie van Justitie, Gratiebeleid en uitvoering, 1947-1988 | 2.09.116 | Deels openbaar, deels B-beperkt | Archief bevat zowel beleidsstukken als stukken die betrekking hebben op individuele beslissingen over gratieverzoeken. |
| Archieven betreffende het beleid inzake gratie op doodstraffen van het Ministerie van Justitie, 1945-1977 | 2.09.71 | Grotendeels openbaar, deels B-beperkt | Archief met beleidsstukken en individuele gratiedossiers van al dan niet verleende gratie op de doodstraf. De gratiedossiers (inventarisnummers 37-177) zijn bijna allemaal openbaar en kunt u zelf aanvragen. |
| Naturalisatie en Nationaliteitsaangelegenheden, 1947-1989 | 2.09.128 | Deels openbaar, deels B-beperkt | Archief met onder meer dossiers van personen die door hun gedrag tijdens de oorlog hun Nederlanderschap verloren (inventarisnummers 9281-9671). Deze dossiers zijn B-beperkt. Zie ook de zoekhulp Naturalisaties 16e eeuw-1950. |
B-beperkte archieven (Bijzondere Jeugdzorg)
Als de persoon aan wie een CABR-dossier is gewijd minderjarig was toen er onderzoek naar deze persoon werd gedaan, dan kan over deze persoon ook een dossier zijn in jeugdzorgarchieven. De persoonsdossiers uit deze archieven zijn B-beperkt. Wanneer u vermoedt dat er ook een persoonsdossier in een jeugdzorgarchief is, vermeldt dat dan bij 'Extra informatie' op het CABR-formulier. Het gaat om de volgende archieven:
| Archiefnaam | Archiefnummer | Openbaarheid | Omschrijving |
|---|---|---|---|
| Bureau Bijzondere Jeugdzorg van het ministerie van Justitie, 1945-1949 | 2.09.42.02 | B-beperkt (vooral persoonsdossiers), tot 01-02-2045 | Dit (onvolledige) archief bevat onder meer registratiekaarten van kinderen die onder toezicht waren geplaatst. |
| Provinciale Inspectie en Tehuizen voor de Bijzondere Jeugdzorg in Zuid-Holland, 1946-1949 | 3.05.26 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-02-2045 | Dit archief van Bijzondere Jeugdzorg voor Zuid-Holland bevat onder meer registratiekaarten en persoonsdossiers van pleegkinderen in tehuizen en pleeggezinnen. |
Op 1 januari 2025 vervalt de beperkte openbaarheid van het CABR en wordt daardoor toegankelijk voor iedereen. U kunt vanaf dat moment zelfstandig onderzoek doen in dit archief.
Vooruitlopend op het openbaar worden van het CABR is in 2023 het project Oorlog voor de Rechter gestart. Voor dit project wordt het CABR volledig gedigitaliseerd, doorzoekbaar gemaakt en van context voorzien. Dit gebeurt zo zorgvuldig mogelijk, waarbij rekening wordt gehouden met privacywetgeving.
Het digitaliseren van het CABR loopt door tot eind 2027. Begin 2025 zullen daarom nog lang niet alle dossiers gedigitaliseerd zijn.
Het Nationaal Archief werkt voor het project Oorlog voor de Rechter samen met WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen), het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) en het Huygens Instituut.
Websites
- Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
- Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt ook aanvragen doen naar personen, zoals SS-soldaten.
- Arolsen Archives (voorheen Ínternational Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen'), een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het bevat ook gegevens over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
- Verdacht van Collaboratie, particuliere website met overzichten; gegevens veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.
Literatuurselectie
- Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen”, Den Haag/Zwolle 2010.
- Jan Kompagnie (redactie), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief, Meppel 2005.
- Jan Kompagnie en Ad van Liempt (redactie), Jodenjacht, Amsterdam 2011.
- Ad van Liempt (redactie), De jacht op het verzet, Amsterdam 2013.
De Stichting Werkgroep Herkenning (SWH) verleent ondersteuning en behartigt de belangen van kinderen en kleinkinderen van 'foute' ouders en familieleden. Er is een dagelijks beschikbare telefoonlijn waar u over deze problematiek kunt praten (0031 (0)85-0004185. U kunt ook een email sturen naar secretariaat@werkgroepherkenning.nl.
