Archieven van bewindslieden, 1798-2010

In deze zoekhulp vindt u informatie over de archieven van alle Nederlandse ministers en staatssecretarissen van de 19e en 20e eeuw. Vanaf 1798 hebben in totaal ongeveer 700 personen dergelijke functies vervuld. Ze lieten niet allemaal archieven na, maar via deze zoekhulp zijn van ongeveer 300 personen in totaal 450 archieven te vinden.

Op de website van het Parlementair Documentatie Centrum (PDC) is biografische informatie te vinden van ongeveer 3500 Nederlandse politici uit de 19e en 20e eeuw. Om het zoeken te vergemakkelijken zijn de websites van het Nationaal Archief en het PDC met elkaar verbonden via links. 

Persoonlijke archieven

Persoonlijke archieven zijn voor eigen gebruik door de bewindspersonen, of zijn naaste medewerkers samengesteld. De inhoud van deze archieven varieert van stukken met een particulier karakter tot stukken  van openbare (= politiek-bestuurlijke) aard. De meeste grotere persoonlijke archieven zijn een combinatie van beide soorten materiaal, waarbij het zwaartepunt meestal bij de politiek-bestuurlijke stukken ligt.

Familie- en huisarchieven

In familie- en huisarchieven vindt u stukken van een bewindspersoon in relatie tot zijn familie of huis. De bewindspersoon hoeft niet de archiefvormer te zijn. Het archief is soms verzameld door de familie of het administratief personeel op het huis, de havenzate of de heerlijkheid. De inhoud van deze archieven is over het algemeen van meer particuliere aard, maar er is ook wel materiaal over de politieke loopbaan van de bewindslieden in deze archieven te vinden.

Werkarchieven van bewindspersonen

Deze werkarchieven zijn onderdeel van een groter archief, zoals bedrijfs- of partijarchieven. Hierin bevindt zich soms archiefmateriaal dat functioneerde als een persoonlijk werk- of bureauarchief. In een aantal gevallen gaat het om een gedeponeerd archief of een apart gehouden werkarchief. In andere gevallen gaat achter een inventarisnummer van een bedrijfs- of partijarchief nog een werkarchief schuil. Deze werkarchieven bevatten bijna altijd materiaal over het openbare leven van de bewindspersonen. Verder is de inhoud divers. Veel van die werkarchieven bevatten persoonlijke correspondentie, voor eigen gebruik verzamelde documentatie of stukken over nevenactiviteiten.

Verzamelingen

Er is een kleine restcategorie, die hier onder de noemer ‘verzamelingen’ is opgenomen. Deze categorie bevat een aantal archieven die de bewindspersoon als onderwerp hebben en die zijn samengesteld door anderen dan de bewindspersoon zelf.

Bij de selectie van het archiefmateriaal zijn de volgende drie criteria gehanteerd:

• Al het archiefmateriaal dat een licht werpt op het leven en de loopbaan van de bewindslieden is in deze zoekhulp opgenomen. Het gaat dus niet alleen om het archiefmateriaal over de werkzaamheden als minister of staatssecretaris.
• De zoekhulp beperkt zich tot materiaal dat in archiefbewaarplaatsen ligt. Archiefmateriaal dat op privé-adressen wordt bewaard, is niet opgenomen. Bij de selectie is uitgegaan van de archiefbewaarplaatsen die genoemd zijn in de Almanak van het Nederlands Archiefwezen. Hieraan zijn nog enkele belangrijke archiefbewaarplaatsen buiten Nederland toegevoegd.
• Losse archiefstukken zijn niet opgenomen. Er bestaat op dit moment een beperkte mogelijkheid om losse archiefstukken te zoeken via de Catalogus Epistularum Neerlandicarum (CEN). Deze catalogus bevat de handschriftencollecties van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, de universiteitsbibliotheken van Leiden, Groningen, Utrecht en Amsterdam, de provinciale bibliotheek van Friesland en de Stads- of Atheneumbibliotheek van Deventer. De handschriftencollecties van deze instituten zijn digitaal ontsloten. De CEN bevat inmiddels meer dan 900.000 handschriften. Daaronder zijn ook veel brieven van bewindspersonen. De CEN is (nog) niet op het internet, maar is in de Koninklijke Bibliotheek en andere grote bibliotheken via de computer te doorzoeken.

Het aantal en de namen van de ministeries zijn in de loop der tijd regelmatig gewijzigd. Om enige orde aan te brengen in de lange lijst zijn de ministeries op het zoekscherm gegroepeerd in de volgende categorieën:

• Algemene Zaken
• Binnenlandse Zaken
• Buitenlandse Zaken
• Defensie
• Financiën, economie en sociale zaken
• Justitie
• Onderwijs
• Overzeese gebiedsdelen
• Ruimtelijke ordening
• Sociale en culturele zaken

Deze categorieën corresponderen in veel gevallen met verschillende ministeries die taken op dit terrein hebben gehad. Zo vallen onder de categorie 'Financiën, Economische en Sociale Zaken' onder meer het ministerie van Financiën, het ministerie van Handel en Nijverheid, het ministerie van Landbouw en Visserij én het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Let op: Soms valt een ministerie in meer dan één categorie. Zo bestond tussen 1818 en 1824 het ministerie van Publiek Onderwijs, Nationale Nijverheid en Koloniën. Dit ministerie valt in onze indeling in drie categorieën:

1. Onderwijs 
2. Financiën, Economische en Sociale Zaken
3. Overzeese Gebiedsdelen 

Ministeries hadden ook vaak heel verschillende taken. Zo was het ministerie van Binnenlandse Zaken in de afgelopen twee eeuwen verantwoordelijk voor een breed scala aan activiteiten waaronder onderwijs, volksgezondheid, armenzorg, maatschappelijk werk en verkeer. Taken wisselden regelmatig tussen de departementen. Mijnbouw viel in de loop van de 19e en 20e eeuw onder meer onder Binnenlandse Zaken, Waterstaat, Verkeer en Energie en Economische Zaken. De indeling van de zoekhulp verwijst alleen naar de taken die in de naam van het ministerie terugkomen en niet naar de feitelijke taken die een ministerie had.

De vele partijen en politieke stromingen zijn gegroepeerd in de volgende categorieën:

• Confessionelen       
• Conservatieven       
• Katholieken   
• Liberalen
• Links-Liberalen             
• Overigen     
• Partijlozen      
• Patriotten      
• Protestanten    
• Sociaal-democraten

Zoekt u bewindspersonen afkomstig uit de ARP, dan vindt u deze in de categorie protestanten en confessionelen. Bewindspersonen uit het CDA zijn alleen in de categorie confessionelen te vinden. In de categorie "overigen" is een aantal 19e eeuwse bewindslieden te vinden die geen duidelijke politieke kleur hadden en enkele 20ste eeuwse bewindspersonen van partijen die niet onder de andere categorieën vallen. De politieke richting verwijst naar de politieke richting die de bewindspersoon aanhing tijdens de periode dat hij minister of staatssecretaris was.

Een voorbeeld ter verduidelijking: Pieter Lieftinck is in de te gebruiken index ingedeeld bij de sociaal-democraten. Weliswaar was hij afkomstig uit de CHU en werd hij pas in 1946 lid van de PvdA, maar tijdens het grootste deel van zijn ministerschap was hij lid van de PvdA en dat geeft bij de indeling de doorslag.

Er zijn vele naslagwerken met biografische informatie te vinden: 

• A.J. van der Aa, e.a., Biographisch woordenboek der Nederlanden, (Haarlem 1842-1878), 21 delen.
• P.C. Molhuysen, P.J. Blok, Nederlandsch biografisch woordenboek, (Leiden 1911-1937), 10 delen.
• J. Charité (red.), Biografisch woordenboek van Nederland, (‘s Gravenhage 1979-...).
• ANP, biografieën, (s.n. 1977-...), losbladig.
• P.J. Meertens e.a. (red.), Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, (Amsterdam 1986-2001), 8 delen.
• Biografisch archief van de Benelux, (München 1992-...), 756 microfiches met elk ongeveer 450 pagina’s met biografische data overgenomen uit vele biografische naslagwerken uit Nederland, België en Luxemburg.

Het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP, Groningen), het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG, Nijmegen) en het Katholiek Documentatiecentrum (KDC, Nijmegen) onderhouden eigen databestanden waarin biografische informatie systematisch wordt verzameld.
Mochten deze naslagwerken onvoldoende informatie opleveren dan kan nog de volgende literatuur worden geraadpleegd:

• W.J. van Welderen baron Rengers, Schets eener parlementaire geschiedenis van Nederland van 1849 tot 1901, (‘s Gravenhage 1948-1956), 5 delen.
• P.J. Oud, Het jongste verleden: parlementaire geschiedenis van Nederland, 1918-1940, (Assen 1948-1951), 6 delen.
• F.J.F.M. Duynstee, e.a., Parlementaire geschiedenis van Nederland na 1945, (Assen 1977-…).
• E.H. Kossmann, De Lage Landen 1780-1980, (Amsterdam 2001 (Eerste druk 1986)), 2 delen.
• D.P. Blok, e.a. (red.), Algemene geschiedenis der Nederlanden, (Haarlem 1977-1983), 15 delen.
• P.J. Oud, J. Bosmans, Honderd jaren: een eeuw staatkundige vormgeving in Nederland, 1840-194, (Assen 1987).
• J. Bosmans, Staatkundige vormgeving in Nederland. Deel II: De tijd na 1940, (Assen 1999).

Voor literatuur van en over politici kan men het beste terecht bij enkele grote gespecialiseerde bibliotheken in Nederland. Hiernaast zijn er nog enkele gespecialiseerde bibliografische naslagwerken:

• J.P. Gosman, W.P. Secker, 'Persoonlijke gegevens van Nederlandse politici.' In: H. Daalder (red.), Compendium voor politiek en samenleving in Nederland, (Alphen aan den Rijn 2000), 4 dln., dl. 1, A0200. Een lijst met biografische literatuur over ongeveer 335 prominente Nederlandse politici.
• G. Voerman, De geschiedschrijving van het politieke liberalisme. bibliografie van de VVD en haar voorlopers, (‘s-Gravenhage 1992).
• R.K. Staatspartij en Katholieke Volkspartij: archieveninventarisatie en bibliografie, (Nijmegen 1991).
• M. Brinkman, Honderd jaar sociaal-democratie in boek en tijdschrift: bibliografie van de geschiedenis van de SDAP en de PvdA, (Amsterdam 1994).